Türkçe Duyu Fiilleri ve Kılınış Arasındaki İlişki

Yazının tamamı için tıklayınız.

Dilin en önemli unsurlarından olan fiiller, araştırmacılar tarafından farklı şekillerde sınıflandırılabilmektedir. Bu sınıflandırmalar yapılırken temel alınan en önemli ölçütlerden biri anlamdır. Anlamın temel alındığı sınıflandırmalarda fiillerin bir bölümü mental fiil sınıfında yer almaktadır. Mental fiiller, bir mental süreç neticesinde ortaya çıkan her türlü zihin faaliyetini ifade eden dil ögeleridir. Bu ögeler içerisinde duyu fiilleri de yer almaktadır. Duyu fiilleri, kişinin çevreyi algılamasına yarayan algı araçlarının (görme, işitme, tat alma, koku alma, dokunma) hareketlerini ifade eden fiillerdir. Zihinde süren algılama süreci duyular ile başlar. Bunların dilde karşılığı ise duyu fiilleriyle gösterilmektedir. Bu nedenle bu fiiller kullanım bağlamında sıklık derecesi yüksek fiiller arasında yer almaktadır. Keza her türlü algılama bu duyularla gerçekleşmekte, duyular da dilde bu duyu fiilleriyle ifade edilmektedir. Dildeki her sınıfın, her unsurun birbiriyle doğrudan ya da dolaylı olarak ilişkisi bulunmaktadır. Fiil söz konusu olduğunda fiillerin ilişkili olduğu kategorilerden biri “kılınış” (aktionsart) olmaktadır. Türkçe fiillerde kılınış üç türde gerçekleşmektedir. Bu üç kılınış türüyle birlikte fiillerin “anlık” ya da “süreklilik” ifade eden bir alt gerçekleşme türünden de bahsetmek mümkündür. Örneğin, gör- fiili “anlık” bir özellik gösterirken izle- fiili “süreklilik” ifade etmektedir. Duyu, fiilleri bu bağlamda kılınış tarzı bakımından farklılık gösterebilmektedir. Duyu fiilleri algılama araçlarına göre beş alt türe (görme, işitme, tat alma, koku alma, dokunma) sahiptir. Bu beş duyu fiili türü, fiillerin kılınış kategorisi bağlamında ele alındığında çeşitli açılardan farklılık göstermektedir. Örneğin, seyret- fiili duyu fiili olarak görme duyu fiilleri arasında yer almakta, kılınış bağlamında ise sınır vurgulamayan fiiller [-SV] arasında değerlendirilmektedir. Gözüne çarp- fiili de benzer şekilde bir görme duyu fiili olmasına karşın kılınış olarak son sınırı vurgulayan fiiller [+SS] arasında yer almaktadır. Bu çalışmada duyu fiillerinin kılınışsal özellikleri ile alt duyu türleri (görme, işitme, dokunma, koklama, tat alma) arasındaki ilişki ele alınmış, bu ilişkinin dil bağlamında işlevlerine değinilmiştir. Bunlarla birlikte fiillerin anlamsal sınıfları ile bu fiillerin kılınış özelliklerinin bağımsızlığı tartışılmıştır.

• HİRİK, Erkan (2018). “Türkçe Duyu Fiilleri ve Kılınış Arasındaki İlişki”, X. Uluslararası Dünya Dili Türkçe Sempozyumu, 17-19 Ekim 2018, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, Eskişehir.