Şub 24

Türkçe Fiillerde Kılınış Türlerinin Dil Öğretimindeki Yeri Üzerine

Prof. Dr. Ahmet Karadoğan ile birlikte…

Yazının tamamı için tıklayınız.

Kılınış (aktionsart) fiil kök ya da gövdesinde belirtilen hareketin gerçek dünyada gerçekleşme esnasında belli noktalara ya da sürece vurgu yapıp yapmamasıdır. Fiil tabanındaki belirtilen hareketin gerçekleşme tarzı fiillerin kılınış türlerini belirler. Özellikle batı dillerinde fiillerde iki farklı kılınış türü (sonlu-sonsuz “telic-atelic”) görülürken Türkçe fiillerde üç tür kılınış bulunmaktadır. Türkçede bunlar “sınır vurgulamayan fiiller”, “son sınırı vurgulayan fiiller” ve “ön sınırı vurgulayan fiiller” olmak üzere sınıflandırılabilir. Bu kılınış türlerinden “ön sınırı vurgulayanlar” diğer dillerde pek rastlanmayan niteliğe sahiptir. Örneğin otur– fiilinin içerisinde birisi hareketi başlatan ve dinamik, diğeri ise hareketin devamını gösteren (oturma hali) ve durağan olmak üzere iki farklı durum söz konusudur. Bu gibi ön sınırı vurgulayan ve aslında iki hareketi ifade eden fiiller Türkçede tek bir fiil ile karşılanmaktadır; ancak gerçek dünyadaki aynı hareket diğer dillerde birden fazla fiil ile ifade edilmektedir. Türkçe otur– fiilinin kılınışında yer alan hareketi başlatan ve dinamik olan fiil İngilizcede to sit down ile ikinci olarak hareketin devamını ve durağanlığını gösteren fiil ise to sit ile ifade edilmektedir. Kılınış türlerindeki bu farklılıklar gerçek hayattaki hareketlerin dildeki karşılıkları olan fiilleri de etkilemektedir. Bu durum başta çeviride ve yabancılara Türkçe öğretimi konusunda sorunlar ortaya çıkarmaktadır. Bu çalışmada kılınış türlerinden hareketle bunun diller arasındaki ilişkisine ve dil öğretimindeki yerine değinilecektir.

• KARADOĞAN, Ahmet; HİRİK, Erkan (2015). Türkçe Fiillerde Kılınış Türlerinin Dil Öğretimindeki Yeri Üzerine, International Journal of Languages Education and Teaching, UDES Özel Sayısı, s. 48-59.

Şub 24

Anlam Değiştirme Aracı Olarak Olumsuzluk Eki –mA

Yazının tamamı için tıklayınız.

Olumsuzluk farklı boyutlara sahip bir alandır. Bu nedenle felsefe, psikoloji ve dil bilim gibi disiplinler arası bir özelliğe sahiptir. Bununla birlikte olumsuzluk dil bilimi içerisinde de farklı boyutlara sahiptir. Biçim bilimi, anlam bilimi ve söz dizimi gibi alanları ilgilendiren olumsuzluk, araştırmacılar tarafından farklı şekillerde incelenmiştir. Her dil bir olumsuzluk işaretleyicisine sahiptir. Türkiye Türkçesinde standart olumsuzluk işaretleyicisi –mA ekidir. Bu ekin hangi ek kategorisinde değerlendirilmesi gerektiği de araştırmacılar tarafından farklı şekilde ele alınmıştır. Bu çalışmada standart olumsuzluk işaretleyicisi olan –mA’nın eklendiği fiilleri başka fiillere nasıl dönüştürdüğü gösterilmeye çalışılmıştır. Böylece –mA’nın anlam değiştirme yöntemleri ortaya konmuştur. Tüm bunlar olumsuzluk eki –mA’nın yapım ekleri arasında değerlendirilmesi gerektiğinin göstergeleri olarak belirtilmiştir.

(…)

Bu çalışmada, –mA ekinin yapım ekleri kategorisinde değerlendirilmesi gerektiği, ekin iki işlevi ile ortaya konulmaya çalışılmıştır. Bunlardan birincisi, ekin fiil tabanlarına kattığı gerçekleşmeyişin/olmayışın yeni bir anlama ve reel dünyadaki karşılığının başka bir harekete/hareketsizliğe denk gelmesidir. İkincisi ise olumsuzluk eki –mA almış fiillerin söz varlığında başka fiillerle karşılanabilecek, ifade edilebilecek şekilde kullanılabilmesidir. Yani, olumsuzluk eki almış fiil tabanı başka bir fiil ile karşılanabilen, dolayısıyla başka semantik alanları da kapsayabilen fiillere dönüşmektedir. Bu durum farklı boyutlara sahip olumsuzluğun dil bilgisel boyutunun da aslında çok yönlü olduğunu göstermesi bakımından önemlidir. Aynı zamanda olumsuzluk eki almış fiil tabanlarının başka fiillerle ifade edilebilmesi Türkçenin ifade gücünün çeşitliliğini de göstermesi bakımından önem arz etmektedir.

• HİRİK, Erkan (2015). “Anlam Değiştirme Aracı Olarak Olumsuzluk Eki –mA”, Karadeniz Araştırmaları Dergisi, Sayı 44, ss. 167-185.

Şub 24

Kılınış Özellikleri Bakımından ‘–(I)r…–mAz’ ve ‘–DI…–mAdI’ Yapıları

Yazının tamamı için tıklayınız.

Dil içerisinde farklı dil bilgisi kategorileri birbirlerinin kullanım alanlarına girerek birbirlerini biçim ve anlam bakımından etkilerler. Anlam biliminin alanına giren kılınış konusu da biçim bilgisiyle ilgili olan bazı zarf-fiil eklerinin kullanım alanına etki eder. Oğuz ve Kıpçak lehçelerine özgü biçimler olan ve Türkiye Türkçesinde yaygın olarak kullanılan “– (I)r… –mAz” ve “–DI… –mAdI” yapıları zarf-fiil olarak görev yaparlar. Anlam olarak birbirleriyle benzer işlevleri gören bu yapılar, eklendikleri fiiller konusunda birbirlerinden ayrılırlar. Bu ayırımın temel nedeni fiilin iç zamanı olan kılınıştır.

(…)

Türkçede ancak son zamanlarda incelenmeye başlanan kılınış konusu birçok dil bilgisi olayının sebebi olarak görünmektedir. Bu nedenle gerek biçimbilgisi gerek söz dizimi gerekse de anlam bilgisi konularında fiiller incelenirken o fiillerin kılınış türleri de göz önünde bulundurulmalıdır. Keza fiillerin zaman ve hareket olarak içyapısı o fiile gelecek olan ekten, hareketin gerçek dünyadaki karşılığına kadar birçok konuyu etkilemektedir. 

• HİRİK, Erkan (2013). “Kılınış Özellikleri Bakımından ‘–(I)r…–mAz’ ve ‘–DI…–mAdI’ Yapıları”, Bengü Beläk – Ahmet Bican Ercilasun Armağanı, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, s. 233-242, Ankara.

Şub 23

Ortak Türkçe Üçgeninde Yansıma Sözlerin Durumu

Ahmet Turan Türk ile…

Yazının tamamını indirmek için tıklayınız.

Eski Türkçeden bugüne değin Türkçenin ifade gücünü arttıran unsurlardan birisi de yansıma sözlerdir. Bu sözlerin söz varlığı içerisinde özel bir yeri bulunmaktadır. Söz ile anlam ilişkisi sonucunda ortaya çıkan nedensizlik ilkesi, yansıma sözlerde nedenlilik ilkesi ile birbirine bağlanmaktadır; çünkü doğada istemsiz şekildeki insan ve insan dışı canlı-cansız varlıkların çıkardığı ses ve gürültüleri taklit yolu ile yansıtan söz, yansıma sözdür. Kısacası yansıma sözler, göstereni ile gösterileni aynılaşmış olan dil göstergeleridir.

Her ne kadar bu varlıklar aynı sesleri çıkarıyor olsa da insanlar aynı şekilde duyduğu bu sesleri kendi dilinin ses demetine göre farklı şekilde söylemekte ve yazmaktadır. Bu durum farklı toplumlarda olabildiği gibi aynı kökene ve dile sahip bir dilin konuşurları arasında da olabilmektedir.

Bu çalışmanın ana konusu olan yansıma sözler, Türk yazı dillerinde aynı anlama gelse de kimi zaman farklı biçimlerde sesletilmektedir. Bununla birlikte aynı sesletim ve aynı anlamla ifade edildiği de görülmektedir. Örneğin “şar şar” yansıma sözü pek çok Türk yazı dilinde aynı biçim ve anlamda kullanılmaktadır. Buna karşın Türkiye Türkçesinde “küt küt” ya da “güm güm” şeklinde ifade edilen kalp sesi Tatar Türkçesinde “döp döp” biçiminde karşılık bulmaktadır. Bu çalışmada Türk dünyasının kültür merkezlerinden olan İstanbul, Kazan ve Taşkent özelinde Türkiye Türkçesi, Tatar Türkçesi ve Özbek Türkçesinde kullanılan yansıma sözlerin ses, biçim ve anlam yönünden karşılaştırmalı bir değerlendirmesi yapılmıştır.

• HİRİK, Erkan; TÜRK, Ahmet Turan (2013). “Ortak Türkçe Üçgeninde Yansıma Sözlerin Durumu”, Bengü Bitig – Dursun Yıldırım Armağanı, Öncü Kitap, s.383-396, Ankara.

Şub 23

Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi’nde Ölüm Örtmeceleri

Yazının tamamı için buraya tıklayınız.

Her toplum kendi sosyo-kültürel yapısından dolayı bir takım kurallar oluşturur. Bu kurallar sadece davranışa yönelik değildir. Dil de bu kurallardan etkilenir. Korkulan, iğrenilen, ayıp sayılan hareketleri yapmak kadar bu hareketleri söylemek de toplum tarafından uygun karşılanmaz. Toplumun bu tabuları sonucu dilde yasaklanan kelimeler daha yumuşak ifadelerle söylenir. Bu tip sözlere örtmece söz denir.

Birçok toplumda olduğu gibi ölüm olgusu Türk toplumunun da sıkça anmak istemediği konulardan birisidir. Bu anlamda Türkçede ölüm olgusunu ifade edecek oldukça zengin bir ifade çeşitliliği oluşmuştur. Bu ifadeler günlük hayatta kullanıldığı kadar edebî eserlerde de üslûp özelliği olarak kullanılmaktadır.

Evliyâ Çelebi de eserinde örtmece sözleri sık sık kullanmıştır. Bu çalışmada Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi’nin ilk üç cildinden seçilmiş ölüm ile ilgili bazı örtmece sözler değerlendirilmiştir.

(…)

Yazının devamı için aşağıdaki kaynak adına tıklayınız.

• HİRİK, Erkan (2013). Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi’nde Ölüm Örtmeceleri, Yeni Türkiye Dergisi, Sayı 55, s. 441-451.

Şub 23

Türk Dili Derslerinin Algılanışı ve İşlenişi ile İlgili Sorunlar

Yazının tamamı için tıklayınız.

Kültür, bir milletin geçmişten geleceğe çeşitli vasıtalarla aktardığı birikimidir. Bu birikimi aktarmada en önemli araç hiç kuşkusuz dildir. Bu bağlamda değerlendirildiğinde Türk Dili derslerinin önemi yadsınamaz. Çünkü en önemli kültür aktarım aracı dildir. Günümüzde uygulanan Türk Dili derslerinin içerikleri bu büyük kültür birikiminin aktarılmasında yetersiz kalmaktadır. İnsanlar kültürlerini anlamak için öncelikle dillerini iyi bilmek zorundadırlar. Lakin Türk Dili derslerinin üniversitelerin birinci sınıflarında yalnızca haftalık 2 saat ile sınırlandırılması bir takım dil bilgisi ve kültür konularının işlenmesini mümkün kılmamaktadır. Bu kısıtlama işlenilen konularda da derinleşmeye engel teşkil etmektedir. Bununla birlikte özellikle Meslek Yüksekokulu öğrencilerinin alan derslerini ön plana alması ve Türk Dili derslerini “yalnızca kredi doldurmaya yarayan ders” olarak algılamaları da problemin bir diğer boyutudur.

(…)

Yazının devamı için aşağıdaki kaynak adına tıklayınız.

HİRİK, Erkan (2012). “Türk Dili Derslerinin Algılanışı ve İşlenişi ile İlgili Sorunlar,” Ulusal Meslek Yüksekokulları Çalıştayı ve Öğrenci Sempozyumu. s. 212-217, Nevşehir.

Şub 22

Marek Stachowski, Etimoloji

Yazının tamamı için tıklayınız.

Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsünün 50. yılını kutladığı şu günlerde bilimsel düzeyi yüksek olan bir eser daha enstitünün aracılığı sayesinde okuyucular ile buluştu.

Türklük Bilimine Polonya’da önemli hizmetler sunan Marek Stachowski bilindiği gibi “Dolganischer Wortschatz”, “Studien zum Wortschatz der Jakutischen Übersetzung des Neuen Testaments”, “Dolganische Wortbildung”, “Konsonantenadaptation Russischer Lehnwörter im Dolganischen” gibi eserleriyle okuyucu karşısına çıkmıştır. Stachowski son olarak da Türkçe kaleme aldığı “Etimoloji” adlı eseri ile araştırmalarına bir yenisini daha eklemiştir.

(…)

Marek Stachowski’nin eserinin yalnızca Türklük Bilimi ile ilgilenenlerin değil, dil ile ilgilenen özellikle de “etimoloji” ile ilgilenen herkesin faydalanabileceği bir eser olduğunu belirtmek gerekir. Zaten Stachowski eserinin ön sözünde “bu kitap Türkçenin ne de başka bir dilin etimolojisine aittir. Eserde hedeflenen amaç, bir etimoloğun fikir silsilesi ile deliller toplayıp bunları ortaya koyma yöntemlerini anlatmaktadır” diyerek bu durumu ortaya koymaktadır.Stachowski eserinde sadece etimolojinin ne olduğunu anlatmamış ve etimolojik tahlil esnasında izlenilmesi gereken yollardan, karşılaşılabilecek ilginç durumlara kadar birçok konuya değinmiştir. Eser etimoloji hakkında fazla bilinmeyen gerçekleri araştırmacılara sunduğu gibi verdiği örnekler ile bu gerçekleri tanıklamaktadır. Bununla birlikte çok sayıda dilden verdiği sözcük örnekleri ile bir sözcüğün farklı diller arasında nasıl anlam ve şekil değiştirdiği, hangi hikâyelere sahip olduğu verilmiştir. Bu da eserin ne denli titiz bir araştırmanın ürünü olduğunu göstermektedir.

• HİRİK, Erkan (2012). “Marek Stachowski, Etimoloji” Tanıtma, Karadeniz Araştırmaları, Sayı 34, s. 184-189.

Şub 22

Osman Mert, Ötüken Uygur Dönemi Yazıtlarından Tes, Tariat, Şine Us

Yazının tamamı için tıklayınız.

Türklük bilimi araştırmaları kapsamında Köktürk harfli yazıtların bir yanlış anlama sonucu ya da yanlış adlandırma sonucu yalnızca Köktürklerden kaldığı düşünülebilmektedir. Oysaki bu yazıtlar yalnızca Köktürklerden kalmamıştır. Bu dil ve kültür yadigârları arasında Avarlardan, Kırgızlardan, Türgişlerden, Oğuzlardan, Peçeneklerden, Kıpçak-Kumanlardan ve Uygurlardan kalan Köktürk harfli yazıtlar da bulunmaktadır.

(…)

Osman Mert teknolojinin sunduğu imkânlardan faydalanarak çok kaliteli fotoğraflar çekmiş, yazıtların yerini GPS ile belirlemiştir. Elde ettiği bu verileri ve fotoğrafları yine mükemmel ansiklopedik boyutta, kuşe kâğıda renkli bir biçimde basarak bilim âlemine sunmuştur. Yüksek kalitede baskıya sahip bu eseri okurken ve incelerken büyük keyif aldık. Bu keyfi bizlere yaşattığı için Belen Yayıncılık’a ve Türklük Bilimi adına ortaya koyduğu bu eser için Doç. Dr. Osman MERT’e teşekkür ederiz.

• HİRİK, Erkan (2011). “Osman Mert, Ötüken Uygur Dönemi Yazıtlarından Tes, Tariat, Şine Us” Tanıtma, Karadeniz Araştırmaları, Sayı 29, s. 157-163.

Şub 22

Avrupa Birliği ile İlgili Metinlerde Özel İsimlerin Türkçeye Çevirisi ve Yazımı

Yazının tamamı için tıklayınız.

Özel isimlerin çevirisi ve yazımı kurgusal ve kurgusal olmayan metinlerde bir problem olarak görülmektedir. Aynı türden metinlerde çeviri ve yazım yöntemi farklılık gösterebilmektedir. Örnek olarak Almancada “München” olarak yazılan şehir ismi, İngilizcede “Munich”, Türkçede “Münih” şeklinde çevrilip yazılmaktadır. Oysaki “New York” şehrinin Türkçe çevirimi ve yazımında bu ikilik görülmemekte ve kaynak dildeki kullanımı tercih edilmektedir. Örneğin AB-Türkiye ilişkilerinde resmi bir belge olan 2008 tarihli Genişleme Strateji Kağıdı’nda Türkçe olarak “Kafkas” biçiminde yazılan kelime aynı metnin İngilizcesinde “Caucasus” olarak, “Kosova” biçiminde yazılan kelime “Kosovo” olarak, “Makedonya” biçiminde yazılan kelime ise “Macedonia” olarak yazılmaktadır. Ancak bu kelimelerin kimi zaman kaynak dilin fonolojisine göre kimi zaman ise hedef dilin fonolojisine göre yazıldığı görülmektedir. Yer isimlerinde görülen bu durum şahıs isimlerinde de görülmektedir.

Benzer çeviri ve yazım ikilikleri AB-Türkiye ilişkilerinde ortaya koyulan yazılı metinlerde (genişleme raporu, katılım ortaklığı belgeleri, AB parlamentosunun Türkiye’ye ilişkin raporları ve ilke kararları vs.), iç ve dış kaynaklı yabancı dilde yayın yapan basın bültenlerinde de görülmektedir.

Bu bildiride AB-Türkiye ilişkilerinde ortaya koyulan yazılı metinlerde ve basında yer alan haberlerde özel isimlerin durumu ortaya koyulacak ve çözüm önerileri sunulmuştur.

• HİRİK, Erkan; HİRİK, Seçil (2011). “Avrupa Birliği ile İlgili Metinlerde Özel İsimlerin Türkçeye Çevirisi ve Yazımı” “I. Uluslararası Çeviribilim ve Terimbilim Kurultayı s. 195-203, Kırıkkale.

Şub 22

-yor Eki Sıfat-Fiil Yapar Mı?

Yazının tamamını indirmek için tıklayınız.

Şimdiye kadar Türk dili ile ilgili yazılmış olan dilbilgisi çalışmalarında sıfat-fiil ekleri ile ilgili kısımlarda genellikle bu eklere aynı açıdan bakılmıştır. Ekler üzerine yapılmış olan birçok çalışmada eklerin işlevlerinin yalnızca görünün kısımlarına bakılmış, bu işlevler yeterince tartışılmamıştır. Bu eklerden birisi olan -yor da sadece “zaman eki” olarak incelenmiştir. Ancak -yor ekinin bazı kullanımlarında eklendiği fiili yüklem yapmadığı görülür. Eklendiği fiili yüklem yapmayan bir ekin “zaman eki” sayılması mümkün değildir. Bazı cümlelerde -yor zaman eki olarak kullanılmamaktadır. Bu çalışmada -yor ekinin temek işlevi (zaman eki) dışında kullanıldığı durumlar incelenmiş ve sıfat-fiil ekleriyle benzer özellikler gösterdiği ele alınmıştır.

(…)

• HİRİK, Erkan, (2008), “-yor Eki Sıfat-Fiil Yapar Mı?” Tudok 2008, II. Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Öğrenci Kongresi, İstanbul Kültür Üniversitesi, s. 765-771, İstanbul.